" شكر " كلمه‏ای است كه در قرآن زياد با آن برخورد داريم . معنی "
شكر " اين است كه انسان در مقابل فردی كه از او خيری به وی رسيده است‏
اظهار قدردانی كند و مثلا بگويد : من ممنون هستم . آيا معنی " شكر خدا "
همين است كه بگوئيم : " الهی شكر " ؟ نه ، اشتباه است . " الهی شكر
" صيغه شكر است نه خود شكر . خود شكر چيز ديگری است . مثل اينكه كلمه‏
استغفر الله صيغه توبه است نه خود توبه . توبه ، پشيمانی از گناه و
تصميم به عدم تكرار است . اظهار الهی استغفرك واتوب اليك [ اظهار
صيغه توبه است نه خود توبه ] . پس شكر يك معنی دقيقی دارد و آن عبارت‏
است از قدردانی ، اندازه شناسی ، حق شناسی . لهذا " شكر " هم درباره‏
بنده نسبت به خدا و هم خدا نسبت به بنده به كار می‏رود . « ان الله شكور
حليم ». خدا شكور است يعنی او طاعت بندگان را قدرشناس است . هر
طاعتی كه بنده می‏كند حقی دارد . خدا اجر بنده‏اش را ضايع نمی‏گرداند .
يعنی از عمل بنده قدردانی می‏كند ، آن را از بين نمی‏برد . بنده اگر بخواهد
قدر شناس و شاكر باشد بايد قدر نعمتهای خدا را بداند ، يعنی هر نعمتی را
بداند برای چه هدف و منظوری است و در همان مورد مصرف كند . در تعريف‏
" شكر " چنين گفته‏اند : استعمال الشی‏ء فيما خلق الله لاجله . به كار
بردن شی‏ء در راهی كه به خاطر آن آفريده شده . آيا شكر مثلا چشم كه خدا به‏
ما داده اين است كه بگوييم : خدايا شكر كه به من چشم دادی ؟ نه . عقل ،
فكر ، عاطفه ، احساسات ، فرزند ، مال ، سلامت ، و هر نعمتی كه داری ، اگر اين نعمت را از مسير
خودش منحرف نكنی و در مسير ديگر استفاده نكنی ، شاكری . مثلا زبان را
خداوند عبث نيافريده است . با اين زبان می‏شود حقايق را قلب كرد ، دروغ‏
گفت ، به مردم آزار رسانيد ، دشنام داد ، بديهای مردم را پخش كرد ،
اشاعه فحشاء كرد ، جعل كرد ، ولی واقعا بايد حساب بكنيم آيا دست خلقت‏
زبان را برای همين به ما داده : تهمت ، غيبت ، دشنام ؟ يا اينكه مقاصد
خود را به ديگران بفهمانيم . فهماندن مقاصد خود به ديگران ، تعليم ،
ارشاد ، نصيحت ، شكر زبان است . پس بايد هميشه نعمتها را در راه خودش‏
مصرف كرد . مثلا فكر و انديشه صدی هشتاد مردم در راه شيطنتها صرف می‏شود
در حالی كه می‏توان در راه علم و دانش و خير و صلاح مردم به كار برد .
ای مؤمنان ! ضعيف بوديد ، محروم بوديد ، خداوند نعمتهائی نصيب شما
كرد و شما را از چنگال دشمنان رهانيد . بايد بدانيد نعمتها را در چه راهی‏
بايد مصرف كنيد . اين معنی « لعلكم تشكرون »است . مفاد آيه ، توجه‏
دادن مردم به وضع سابق است كه عده آنها اندك بود ، مردمی ضعيف بودند و
خودشان و ديگران آنها را به حساب نمی‏آوردند ، خداوند در كنف قدرت خود
آنها را تقويت و تأييد كرد ، روزيها را نصيب آنان كرد تا آن نعمتها را
در راهی كه خداوند فرموده و سعادت آنها در آن است مصرف كنند .
« يا ايها الذين آمنوا لا تخونوا الله و الرسول و تخونوا اماناتكم و
انتم تعلمون ». ای اهل ايمان ! به خدا و پيغمبر خيانت نكنيد زيرا به‏
خودتان هم خيانت می‏كنيد ( مضمون آيه اين است ) . در
اينجا نهی شده از خيانت به خدا و پيغمبر و مسلمين ، و خيانت خودشان به‏
خودشان . احكام الهی امانت است نزد شما . آنها را ترك و تحريف نكنيد
. همچنين به سنت پيغمبر ، به مسلمين و خودتان [ خيانت نكنيد ] . خيانت‏
به مسلمين ، خيانت به خدا و پيغمبر هم هست .
شأن نزول اين آيه اين است كه در جريان جنگ بدر ، يك آدم ضعيف‏
الايمان به خاطر حفظ مال و فرزند خود ، يكی از اسرار مسلمين و جامعه اسلامی‏
را افشا كرد ، جاسوسی كرد . قرآن می‏گويد به خدا و پيغمبر و خودتان خيانت‏
نكنيد . پيغمبر اكرم اسرار سياسی را خيلی مكتوم می‏كرد مگر ضرورت ايجاب‏
می‏نمود . لذا نوشته‏اند [ اتفاق نيفتاد كه ] پيغمبر آهنگ و تصميم جنگی‏
داشته باشد و كسی بداند . فقط می‏فرمود آماده باشيد می‏خواهيم به اين طرف‏
برويم . مگر در مواقعی مانند جنگ تبوك كه فرمودند صد فرسخ [ راه در
پيش داريم ] . دشمن قوی است ، روم است نه قريش و عرب ( 1 ) . برويد
به طرف تبوك . سی هزار نفر بدون تجهيز كافی ، به طوری كه اكثرا مركب‏
عادی نداشتند . زمين حره است ، آتشفشانی و در مقام تشبيه مانند جگر
گوسفند .
در اين مواقع پيغمبر اكرم تصميم خود را به كسی نمی‏گفت مگر موارد خاص‏
. در جنگ بدر افشاء كرد . يكی از مسلمين ضعيف الايمان تصميم پيغمبر و
مسلمين به جنگ با قريش را به آنها خبر داد . زن و بچه و مال او نزد
آنها بود و خيال می‏كرد اگر بگويد ، مال و عيال او را حفظ كرده برايش‏
نگهداری می‏نمايند . آيه ، خطاب كلی است ولی نظر به يك شخص معين است‏
: « يا ايها الذين آمنوا لا تخونوا الله و الرسول ». حضرت امير در نامه‏
به يكی از حكام می‏فرمايد : « ان اعظم الخيانه خيانه الامه و افظع الغش‏
غش الائمه » ( 1 ) بزرگترين خيانتها خيانت به اجتماع است نه فرد . شما
خدای نخواسته اگر به مال كسی كه نزد شما است يا ناموس او خيانت كنيد
خيانت به يك فرد كرده‏ايد به طور مستقيم ، و به يك اجتماع به طور
غيرمستقيم . خيانت ، جاسوسی ، خيانت به اجتماع است ، و فظيع‏ترين و
شنيع‏ترين خيانتها اين است كه كسی با پيشوايان مسلمين به غش رفتار كند .
مانند اينكه در كشتی ، كسی ناخدا را كه در نهايت صدق نيت كشتی را به‏
ساحل نجات می‏برد گمراه كند . در اين صورت خيانت به ناخدا خيانت به‏
تمام ساكنين كشتی است .
از اين آيه انسان می‏فهمد كه قرآن چقدر به مسائل اجتماعی اهميت می‏دهد .
« و اعلموا انما اموالكم و اولادكم فتنه و ان الله عنده اجر عظيم » .
بدانيد ثروت و فرزندان ، برای شما فتنه يعنی مايه آزمايش هستند . ( چون خيانت آن شخص به خاطر مال و زن و بچه‏اش بود ) . فتنه در
قرآن يعنی آزمايش . بدانيد همين مال و ثروت وسيله آزمايشند . يعنی هم‏
شما زن و بچه نباشد . اينجاست كه مسأله آخرت پيش می‏آيد . شما نبايد به‏
اينها به عنوان ايده‏آ ل نگاه كنيد بلكه اينها وسيله هستند .
« يا ايها الذين آمنوا ان تتقوا الله يجعل لكم فرقانا و يكفر عنكم‏
سيئاتكم و يغفر لكم و الله ذو الفضل العظيم ». " تقوا " از ماده "
وقی " به معنی خود نگهداری است ، اين كه انسان در يك حالی باشد كه‏
بتواند خود را نگهداری كند . تقوای الهی نگهداری خود است از آنچه بد
است ، برای خدا .
قرآن می‏گويد اگر متقی واقعی باشيد دو اثر دارد . يكی اينكه گشايش در
كار به وجود می‏آيد در اثر تاثير معنوی آن . واقعا اگر كسی پاك و باتقوا
زندگی كند ، يك سلسله گرهها برايش پيش نمی‏آيد ، و اگر پيش بيايد حل‏
می‏شود . خاصيت دوم تقوا اين است كه بر روشن بينی می‏افزايد . ابتدا به‏
نظر مشكل می‏آيد . روشن بينی چه ارتباطی دارد به تقوا ؟ ! بستگی دارد به‏
مغز و كار آن . تقوا چه تاثيری دارد در بينش ؟ ولی اين اشتباه است .
اگر انسان متقی باشد ، روشن بين‏تر است زيرا تقوا صفای روح می‏آورد ، تقوا
آن تيرگيهايی را كه باعث می‏شود انسان از روشن‏بينی‏هايی كه مخصوص خود
اوست استفاده نكند از بين می‏برد .

شما اگر نسبت به موضوعی تعصب بورزيد نمی‏توانيد آن را آن طوری كه هست‏
بگيريد . تقوا گرد و غبار تعصب را پاك می‏كند ، كينه توزی را فرو می‏نشاند ، در نتيجه عقل ، آزاد فكر می‏كند . سعدی می‏گويد
:

در اين زمينه دو جمله از حضرت امير (ع) است كه عالی است و مطلب را
می‏شكافد :
1 - « اكثر مصارع العقول تحت بروق المطامع » ( 1 ) . " مصرع " به‏
معنی خوابگاه و محلی است كه انسان به زمين می‏خورد . ( مثلا محلی كه پشت‏
پهلوان به خاك رسيده است " مصرع " است ) . بيشترين نقطه‏هايی كه‏
پهلوان عقل به زمين می‏خورد آن جايی است كه برق طمع در دل پيدا می‏شود .
2 - « عجب المرء بنفسه احد حساد عقله » ( 2 ) خوش آمد انسان از خود ،
خودپسندی يكی از حاسدان عقل است . حسود دشمن است با محسود و می‏خواهد او
را زمين بزند و نابود كند . عجب می‏خواهد عقل را از مقام خودش ساقط كند
. چرا تقوا بينش را می‏افزايد ؟ زيرا تقوا كه آمد ، طمع نيست ، عجب‏
نيست ، هوا و هوس نيست ، گرد و غبار نيست ، روشنايی است . در فضا
اگر مه يا دود بيايد ، از يك متری اشياء را نمی‏بينيم . تقوا صفا است ،
صاف بودن فضای روح است .

پاورقی :
1 - ما امسال مشرف شديم به حج . گفتيم يكی از سنتها اين است كه آثار
پيغمبر را ببينند . خواستيم " خيبر " را كه در شمال مدينه است ببينيم‏
. ( ما ايرانيها كه معمولا با اتومبيل كمتر اتفاق می‏افتد از آن طرف برويم‏
، شمال مدينه را نمی‏بينيم ) . ماشين سواری گرفتيم به قصد ديدن خيبر و
تبوك . از مدينه تا تبوك صد فرسخ است و من تعجب كردم كه چه تصميم‏
مهمی بوده [ حركت دادن ] جيش العسره [ لشكر مشقت ] به طرف تبوك ، كه‏
به علل خاصی مثل كمبود آذوقه ، گرمای شديد فصل خرماپزان ، اين لشكر به‏
اين نام خوانده شد .
1 - نهج البلاغه ، نامه . 26
1 - نهج البلاغه ، حكمت . 219
2 - نهج البلاغه ، حكمت . 212